Ədəbiyyat və etik dəyərlər insan varlığının mənəvi mahiyyətini dərk etmək üçün əsrlər boyu bir-birini tamamlayan, biri olmadan digəri tam mənada mövcud ola bilməyən iki əsas anlayış kimi formalaşmışdır, çünki insan yalnız maddi ehtiyacları ilə deyil, eyni zamanda vicdanı, məsuliyyəti, ədalət duyğusu və mənəvi prinsipləri ilə bütöv şəxsiyyətə çevrilir və bu bütövlüyün ən güclü ifadə vasitəsi məhz ədəbiyyatdır. Ədəbiyyat insanın daxili dünyasını, ruhundakı ziddiyyətləri, seçim anlarındakı tərəddüdləri, günah və peşmanlıq hisslərini, mərhəmət və fədakarlıq nümunələrini sözə çevirərək etik dəyərləri abstrakt anlayış olmaktan çıxarır və onları canlı, hiss olunan, yaşanan bir reallığa çevirir. Tarixin bütün mərhələlərində ədəbiyyat cəmiyyət üçün sadəcə əyləncə və ya estetik zövq mənbəyi deyil, eyni zamanda əxlaqi güzgü rolunu oynamışdır, bu güzgüdə insan öz simasını, davranışlarının nəticəsini, doğru və yanlış seçimlərin doğurduğu taleləri görmüşdür; miflərdə və dastanlarda qəhrəmanlıqla yanaşı ədalət və sədaqət ideyaları, klassik ədəbiyyatda insanın nəfsi ilə mübarizəsi, haqq uğrunda çəkilən əzablar, müasir ədəbiyyatda isə mənəvi tənhalıq, dəyərlərin aşınması və vicdan dilemması etik düşüncənin inkişaf mərhələlərini əks etdirir. Şərq və Qərb ədəbiyyatları bu baxımdan müxtəlif formalarda, lakin eyni mahiyyətdə insanı əxlaqi kamilliyə çağırmışdır. Şərq ədəbi ənənəsində sözün tərbiyəedici gücü ön plana çəkilmiş, hikmət, ədəb, səbir, şükür, mərhəmət kimi anlayışlar poeziyanın əsas ruhuna çevrilmiş, Qərb ədəbiyyatında isə fərdin azad seçimi, vicdan qarşısında məsuliyyəti, cəmiyyətlə insan arasındakı etik toqquşmalar dərin psixoloji təsvirlərlə təqdim olunmuşdur və bu müxtəlif yanaşmaların hamısı insanın daha düzgün yaşama yolunu tapmasına xidmət etmişdir. Ədəbiyyatın etik təsiri onun didaktikliyində deyil, səmimiyyətində və həyatiliyndədir, çünki oxucu bir obrazın taleyini izləyərkən ona hökm verilmir, əksinə, o, həmin obrazla birlikdə düşünür, sevinir, yanılır və nəticə çıxarır; bu proses insanın daxili etik mexanizmini gücləndirir, empatiya hissini artırır və başqasının ağrısını anlama bacarığını formalaşdırır. Xüsusilə gənc nəslin dünyagörüşünün formalaşmasında ədəbiyyat əvəzsiz rol oynayır, çünki məktəb illərində oxunan bir hekayə, bir roman və ya bir şeir insanın yaddaşında uzun illər qalaraq onun həyat qərarlarına təsir göstərə bilir, dürüstlüyün, zəhmətin, sədaqətin dəyərini təlqin edir və asan, lakin mənəvi cəhətdən yanlış yolların fəsadlarını göstərir. Müasir dövrdə qloballaşma, sürətli informasiya axını və istehlak mədəniyyətinin güclənməsi fonunda etik dəyərlərin bəzən ikinci plana keçməsi müşahidə olunur, lakin məhz belə bir zamanda ədəbiyyat insanı dayandıran, düşündürən və özünə qaytaran bir mənəvi sığınacaq kimi çıxış edir. Müasir yazıçı və şairlər insanın texnoloji bolluq içində yaşadığı mənəvi boşluğu, dəyər itkilərini, vicdanla maraq arasındakı ziddiyyəti bədii dillə ifadə edərək oxucunu yenidən etik suallar qarşısında qoyurlar. Ədəbiyyat həm də milli-mənəvi dəyərlərin qorunmasının ən etibarlı vasitələrindən biridir, çünki dil, yaddaş və əxlaq bir-biri ilə sıx bağlıdır və ana dilində yaradılan hər bir əsər xalqın etik kodlarını, həyat fəlsəfəsini, doğruya və haqqa münasibətini gələcək nəsillərə ötürür. Bu baxımdan ədəbiyyat milli kimliyin və mənəvi davamlılığın əsas dayaq nöqtələrindən biri kimi çıxış edir. Nəticə olaraq demək olar ki, ədəbiyyat və etik dəyərlər arasındakı əlaqə təsadüfi deyil, bu əlaqə insanın varlıq məqsədi ilə bağlıdır, çünki ədəbiyyat insanı daha yaxşı, daha vicdanlı, daha məsuliyyətli olmağa səsləyir, etik dəyərlər isə bu səslənişin mənasını və istiqamətini müəyyənləşdirir. Bu iki anlayışın vəhdəti cəmiyyətin mənəvi sağlamlığını qoruyur, fərdlər arasında anlayış və hörmət yaradır və insanın yalnız yaşamasını deyil, ləyaqətlə yaşamasını təmin edir, çünki sözlə yoğrulan əxlaq zamanın sınaqlarına davam gətirir və insan ruhunda silinməz iz buraxır.
✍ Sevil Azadqızı
Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi. Filoloq. Ədəbi təhlil-tənqidçi. Yazar-publisist.
19.12.2025
Mənbə: Azərbaycan.media