Ədəbiyyat insan düşüncəsinin ən dərin qatlarına enə bilən nadir sahələrdəndir. O, yalnız hadisələri nəql etmir, həm də insanın dünyanı necə dərk etdiyini, hiss etdiyini və mənalandırdığını üzə çıxarır. Bu mənalandırmanın mərkəzində isə metaforik düşüncə dayanır. Metafora sadəcə bədii bəzək deyil; o, düşünməyin, hiss etməyin və həqiqəti anlamağın özünəməxsus yoludur.
Metaforik düşüncə insanı məhdud sözlərin çərçivəsindən çıxarır. Bir anlayışı başqa bir anlayış vasitəsilə ifadə edərkən, biz görünməyəni görünənə, mürəkkəbi sadəyə yaxınlaşdırırıq. Məsələn, “zaman axır” dedikdə, zamanı suya bənzədirik; bu, onun geri dönməzliyini və davamlılığını bir anda hiss etdirməyə imkan verir. Ədəbiyyat bu cür metaforalarla doludur və oxucuya təkcə məlumat yox, yaşantı təqdim edir.
Ədəbiyyatda metafora insan ruhunun dilidir. Şair və yazıçı bəzən açıq deməyə cəsarət etmədiyini, ya da sözlə ifadəsi çətin olanı metafora ilə söyləyir. Sevgi bir “od”, kədər bir “kölgə”, ümid bir “işıq” olur. Bu çevrilmələr oxucunun daxili dünyasında rezonans yaradır, çünki insan özü də dünyanı bu cür bənzətmələrlə qavrayır. Uşaqkən qorxunu qaranlığa, sevinci günəşə bənzətməyimiz bunun ilkin nümunəsidir.
Metaforik düşüncə həm də tənqidi düşüncəni gücləndirir. Oxucu mətnin zahiri qatından dərin qatına enməyə məcbur olur: “Müəllif bunu deməklə nəyi nəzərdə tutur?” sualı yaranır. Bu sual düşüncəni hərəkətə gətirir, insanı passiv qəbuldan aktiv təhlilə keçirir. Beləliklə, ədəbiyyat yalnız estetik zövq vermir, həm də düşünən, sorğulayan şəxsiyyət formalaşdırır.
Ədəbiyyat tarixində böyük əsərlərin əksəriyyəti məhz güclü metaforik düşüncə üzərində qurulub. Klassiklərdən müasir yazıçılara qədər hamısı insan, cəmiyyət, zaman və taleylə bağlı həqiqətləri birbaşa şüarlarla deyil, obrazlar və metaforalarla çatdırıblar. Çünki metafora həqiqəti sərt formada yox, insan qəlbinin qəbul edə biləcəyi incəliklə təqdim edir.
Nəticə olaraq, əziz oxucularım, ədəbiyyat metaforik düşüncənin evidir, metaforik düşüncə isə ədəbiyyatın canıdır. Bu ikisi birləşəndə söz sadə səs yığınından çıxıb mənaya, hissə və hikmətə çevrilir. Ədəbiyyatı oxumaq əslində metaforalar vasitəsilə dünyanı yenidən görməkdir. Dünyanı yenidən görən insan isə onu daha dərindən anlayır, daha çox sevir və daha məsuliyyətlə yaşayır.
✍ Sevil Azadqızı
Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi. Filoloq. Ədəbi təhlil-tənqidçi. Yazar-publisist.
22.12.2025
Mənbə: Azərbaycan.media