Əlibala Hacızadə — 90
Böyük oxucu sevgisi və saf məhəbbəti ilə yadda qalan Əlibala Hacızadə ədəbiyyat aləminə mənəvi ucalığı ilə tanınan xalq şairi Səməd Vurğuna ithaf etdiyi “Yada düşdü” adlı hekayəsi ilə qədəm qoymuşdur. Tələbəlik illərində — hələ universitet auditoriyalarında gənc bir şair ruhu daşıyarkən — bu hekayə universitet qəzetində çap olunmuş və qısa zamanda geniş əks-səda doğuraraq şərqşünaslıq fakültəsinin tələbəsi Əlibalaya ilk ədəbi şöhrətini qazandırmışdır.
Bu müdrik və duyğulu hekayə onun ədəbi aləmə gəlişini təkcə bir başlanğıc kimi deyil, həm də bir çağırış, bir qismət kimi təsdiqlədi. Elə bir qismət ki, zamanla Əlibala Hacızadə yalnız qələm sahiblərinin deyil, bütün bir xalqın qəlbində taxt qurdu. Onun qələmindən doğan əsərlər milli ruhu, insani duyğuları və həyat həqiqətlərini o qədər ustalıqla əks etdirirdi ki, zamanla o, ölkənin ən çox sevilən, ən çox nəşr olunan və ən geniş oxunan yazıçılarından birinə çevrildi.
Onun ədəbi dili — duyğularla yüklü, kökləri milli irsdə olan — oxucu ilə söhbət edən, danışan bir səsə çevrilmişdi. Əlibalanın hekayələri, romanları və düşüncələri həm sadə, həm də dərin idi; hər yaşdan insan onda özünü tapa bilirdi.
Əlibala Hacızadə təkcə yazıçı deyildi — o, sözün ruhunu anlayan, dilin ürəyinə qədər nüfuz edə bilən nadir sənətkarlardan biri idi. Onun qələm dostu, tanınmış yazıçı Nahid Hacızadənin sözləri bu gerçəyi təsdiqləyir:
“Əlibala Hacızadə bənzərsiz söz ustadıdır. Nə o kimsəyə bənzəyir, nə kimsə də ona…”
Bu ifadə təkcə bir dostun fikri deyil — ədəbiyyatın və zamanın verdiyi hökm kimi səslənir. Əlibalanın sözündə bir cəlbedici sehri vardı: oxucu ilk cümlədən itib ona bağlanır, onun hər obrazında özünü tapırdı. O, sözün sınmayan gücünə, duyğunun işıqlı yoluna inanırdı.
Onun yaratdığı əsərlər — istər hekayə, istər roman — həyatın öz səsini daşıyırdı. Sanki hər misrası oxucunun qulağında deyil, qəlbində səslənirdi. Bu rezonans təsadüfi deyildi. Bu, yazıçının ruhunun, xalqının ruhuyla bir səslə danışmasının nəticəsi idi.
Əlibala Hacızadə yazıçı xoşbəxtliyinə çox erkən nail olmuşdu. Onun əsərləri sadəcə oxunmurdu — yaşayırdı, paylaşılırdı, dil-dil gəzirdi. Qələmindəki sadəlik və səmimilik insanları ona cəlb edirdi. Əsərləri bir evin kitab rəfində deyil, insanların yaddaşında yaşayırdı.
Hər bir yazıçı arzulayır ki, sözləri zamanla sınmasın, oxucunun içində kök salsın. Əlibala bu arzunu yaşadı — və yaşatdı. Onun adı ədəbiyyat tariximizdə özünə məxsus parlaq bir səhifə kimi qalacaq.
Əlibala Hacızadənin həyat və sənət haqqında səsləndirdiyi bu səmimi sözlər — “Həyatda nə istəyirəmsə, Tanrım verib — gec verib, amma verib. Əvvəl sınayıb, sıxıb, imtahana çəkib, dözdüyümü, naşükür, asi olmadığımı görüb, istədiklərimin ən yaxşısını əta edib mənə…” — onun ruhunun dərin qatlarını açan və yaradıcı taleyinə işıq salan bir etirafdır.
Bu sözlər sadəcə şəxsi yaşamın bir xülasəsi deyil, sanki yazıçı taleyinin poetik manifestidir. Əlibala Hacızadənin həyat yolu, Tanrının sınaqları içində bərkimiş və sabitləşmiş bir qələm yolçusunun hekayəsidir. O, ruhunu sınayan zamanın hər mərhələsində dözməyi, səbir etməyi və şükranla irəliləməyi bacarmış bir sənətkar idi.
Belə uca oxucu məhəbbəti, belə davamlı maraq — hər yazıçıya qismət olmur. Ancaq Əlibala Hacızadə öz içindəki həqiqəti, millətə olan sevgisini və sözə duyduğu hörməti qələmə yansıtdığı üçün bu sevgiyə layiq görülmüşdü. Onun əsərləri təkcə oxunmurdu — paylaşılırdı, sevilirdi, dil-dil gəzirdi.
Yazıçının tanınmasından sonra onun bütün əsərlərinin yüksək tirajlarla nəşr olunması yalnız bir göstərici idi: oxucular onun səsinə susamışdılar. Onlar bu səsi həyatın içində axtarır, onun misralarında öz sevincini, kədərini, arzularını tapırdılar.
Gülağa Qənbərov Xeyriyyə Fondunun rəhbəri yazıçının 70 illik yubileyi münasibətilə Əlibala Hacızadənin 10 cildlik toplusunun maliyyə yükünü tam üzərinə götürməsi — həm insani səxavətin, həm də ədəbi dəyərin tanınmasının nümunəsidir. Bu təşəbbüs, yazıçının oxucuları qarşısında da bir minnətdarlıq jesti kimi qiymətləndirilə bilər.
Qarşımda dayanan həmin on cildliyin ilk cildi — müəllifin 50 illik yaradıcılığının ilk incilərini, şeirlərini, hekayələrini və povestlərini ehtiva edir. Nəfis tərtibatı ilə diqqət çəkən bu kitab sanki bir sənətkarın yazı macərasının ilk addımlarını oxucuya təqdim edir. O addımlar ki, sonradan bir zirvəyə çevrildi.
Biz, onun sədaqətli oxucuları, Əlibala Hacızadəni qüdrətli və rəngarəng nəsr üslubunun ustası kimi tanıyırıq. Onun hekayələrindəki həyat səsi, romanlarındakı obrazların psixoloji dərnəyi uzun illərdir bizi düşündürür, ovqatımıza nüfuz edir. Lakin bir incə və bəlkə də çoxlarının tam tanımadığı bir cəhət də var — Əlibala həm də şeirin şirin təhkiyəsi ilə danışan bir qələm sahibi idi.
Onun yazdığı şeirlərdə bir səmimiyyət, bir tale kövrəkliyi, bir nisgil nəğməsi var. İnsanı düşündürən, susduran, eyni zamanda təsəlli verən misralar…
Bu misralarda ayrılıq bir fəlakət deyil, bir ruh halı kimi təqdim olunur —
Adını deməkdən yorulmur dilim,
Neynim ki, əlinə çatmayır əlim,
Qəmli gözlərimdən, inan gözəlim,
Bahar yağışları tökdü ayrılıq.
Bu misralar sanki baharın öz içindəki kədəri danışır. Yazar ayrılığın obrazını ilahi bir səbir və daxili yanğı ilə çəkir.
Sənmişsən ömrümün şəkəri, qəndi,
Sənsiz üzüm gülmür, gülüm nədəndi,
Qocaldım, başıma qar da ələndi,
Belimi gör necə bükdü ayrılıq.
Burada isə ayrılıq sadəcə bir mövzu deyil, yaşanmış həyatın izidir. Şəkər və qənd metaforası ilə sevginin şirinliyi, qocalıqla isə ömrün acıyan yerləri bir araya gətirilir. Bu misralar Əlibalanın həm sözə həssaslığını, həm də duyğunun dərinliyini göstərir.
Nəsrdəki məharətinə paralel olaraq, poeziyada da onun təhkiyəçi ruhu əks olunur — şeir yazarkən də o, sanki hekayə danışır, bir halatı söz-söz oxucuya çatdırır. Bu, Əlibala Hacızadənin ədəbi portretini tamamlamaq üçün vacib bir qatdır.
Əlibala Hacızadənin “Məst” şeiri, sevginin saf halını, vüsalın içindəki ruhi sərxoşluğu və aşiqin mübtəlalığını poetik dillə təqdim edir. Bu şeir yalnız bir sevgi nüansı deyil, həm də insanın vüsala qovuşduqdan sonra zaman və məkan anlayışını itirməsi, ruhən yerdən ayrılıb ilahi bir hal yaşaması ilə bağlıdır.
Vüsalına qovuşandan sərxoşam
Vüsalından hələ məstəm, hələ məst.
Burada “sərxoşluq” və “məstlik” anlayışları fiziki haldan daha çox ruhi ekstazı ifadə edir. Aşiq vüsala qovuşmuş, lakin vüsalın içində hələ də ləzzət tapır – bu, sevginin davamlı təsirini göstərir.
Yerdəyəmmi, göydəyəmmi, bilmirəm
Dünya özü görməyibdi belə məst.
Şair öz halını dünyəvi ölçülərlə ifadə edə bilmədiyini vurğulayır — o qədər ruhi yüksəlişdədir ki, yer ilə göy arasında itmişdir. Bu, mistik bir sevgi dünyagörüşünü xatırladır.
Aşiqlik fəlsəfəsi və sevginin ünvanı
İkinci bənddə müəllif aşiqlik halını həyatının mənası kimi təqdim edir:
Bəxtəvərəm məskənimdir o ürək
Mən sevən gün doğulmuşam, ey mələk
Aşıq “sevdiyi ürək”də məskən tapır — bu, sevginin fiziki deyil, ruhi bir yurd olduğunu göstərir. “Ey mələk” müraciəti ilə sevgiliyə verilən mənəvi qiymət daha da ucalır.
Yer üzündə aşiq varmı mənimtək
Doğula məst, yaşaya məst, ölə məst!
Bu misralar isə şeirin kulminasiyasıdır — sevgi yalnız bir hiss deyil, bütöv bir həyat halıdır. Doğulmaqla başlayan, yaşam boyu davam edən və ölümə qədər məstlik — sevginin yaşam fəlsəfəsinə çevrilməsi təsvir olunur.
Bu şeir Əlibala Hacızadənin poetik təhkiyə gücünü, hissin sadə sözlərlə necə dərin verildiyini və oxucunun ruhuna necə nüfuz etdiyini göstərən nümunədir. Onun bu cür lirik şeirləri, nəsrdəki hekayəçi ruhunun poeziyada nəğməyə çevrildiyini isbatlayır.
Əlibala Hacızadənin şeirlərinin yazılma tarixlərinə nəzər saldıqda, onların bir çoxunun onun gənclik dövrünə təsadüf etdiyini görmək mümkündür. Bu fakt təsadüfi deyil — çünki gənclik özü elə sevgi, məhəbbət, sədaqət və sönməyən duyğuların təcəssümüdür. Gəncin ruhu dünyaya təzə açılır, gözləri ilk dəfə sevginin işığı ilə parlayır, ürəyi ilk dəfə sədaqətin nə olduğunu duyur.
Hacızadənin bu gənc ruhdan doğan şeirləri sadə dillə olsa da, elə bir hissiyyat gücünə malikdir ki, oxucuya dərindən nüfuz edir. Onun misralarında hər şey danışır — ürək danışır, göz danışır, hətta qədəmlərin tozu belə bir dilə çevrilir:
Ürəyimə od salıbdı bir gözəl,
Odu deyir, közü deyir “sev məni”.
Dilində get deyir, ürəyində gəl,
Qaşı deyir, gözü deyir “sev məni”.
Burada sevginin siması bir gözəldə cəmlənib — lakin bu gözəl zahiri deyil, daxili bir aləmin rəmzidir. Göz, qaş, söz – hamısı aşığa çağırış edir. Bu misralar həm lirikdir, həm də təhkiyəçidir — şair sanki sevginin obrazını hər üzvdə danışdırır.
Mən sevirəm, məhəbbətim min aləm,
Qismətimiz gah sevincdir, gah da qəm.
Qədəmləri dəyən yerdən öpürəm,
Ayağının tozu deyir, “sev məni”.
Bu misralarda isə sevgi artıq bir ibadət halını alır. Aşıq sevgilinin qədəmlərinə səcdə edir, onun tozunda məna axtarır. Sevginin ilahiləşməsi, gündəlik hissin həyat fəlsəfəsinə çevrilməsi – bu, Hacızadənin poetik təfəkkürünün müdrikliyidir.
Əlibala Hacızadənin gənclik şeirləri, sadəcə yaşanmış duyğuların izahı deyil — həm də bir dövrün hissi mənzərəsidir. Həmin gənclik illərində yazılmış şeirlər bizə onun daxili aləmindən, ruhunun səfalətindən, məhəbbətə olan inamından xəbər verir. Onun sözlərində nə sadəlik var, nə də süni pafos — hər şey ürəkdən gəlir, öz doğmalığı ilə sevilir.
Əlibala Hacızadənin poetik dünyası sadəcə yazılı sözlə məhdudlaşmır — onun misraları elə həzin, elə duyğusal köklərlə yazılıb ki, zamanla dillərə düşüb, ürəklərdə yurd salıb. Bu şeirlərin çoxu musiqiyə çevrilmiş, bəstəkarlar onları nəğməyə çevirərək, oxucunun qəlbində yaşayan duyğuları notlarla ifadə etmişlər.
Əlbala Hacızadənin şeirlərində olan səmimiyyət və incəlik — adi bir sevgi motivini belə dərinləşdirib ümumbəşəri hisslərə çevirmək bacarığı — onların yaddaşlarda niyə qaldığını izah edir. Bu misralar, sözün səssiz melodiyasına çevrilərək, xalq dilində yaşayır:
Bilməm, nədən belə doğmasan mənə,
Bir belə qohumun, yadın içində.
Tək sənin adını yazmışam gülüm,
Qəlbimə min gözəl adın içində.
Burada sevgi adiləşdirilmir, ucalır. “Doğmalıq” anlayışı qan qohumluğundan üstün tutulur; bu, duyğusal yaxınlığın zirvəsidir. “Min gözəl yadın içində” ifadəsi ilə isə sevgilinin adının ürəkdə yazılması — onun seçilmiş olduğunu, yaddaşın və qəlbin yeganə ünvanı olduğunu göstərir.
Bəstəkarlar bu cür misralarda musiqinin ruhunu tapır, vokalistlər duyğunun dalğasına qapılır. Ona görə də Əlibala Hacızadənin şeiri sadəcə oxunmur — səslənir, dinlənilir, birgə yaşanır.
Bu da yazıçının dil ustalığının və duyğularla olan bağlantısının göstəricisidir. Onun poeziyası sadəcə incə söz oyunu deyil, qəlbin öz dili ilə danışmasıdır. Musiqinin şeirə çevrildiyi, şeirin də musiqiyə ilham verdiyi bu sintez — ədəbiyyatın və xalqın ürəyində yaşayan sənətin təntənəsidir.
Əlibala Hacızadənin külliyyatında toplanan nəsr bölməsi oxucuya yazıçının müşahidə gücünü, yaddaşını və içdən gələn hisslərini ustalıqla təqdim edir. O, hər bir hekayəsində gündəlik həyatın sadə səhnələrini bədii süzgəcdən keçirərək onları mənalı, düşündürücü və duyğulu lövhələrə çevirir.
Hekayələri tematik başlıqlar altında toplanıb — bu da yazıçının həyat hadisələrinə sistemli yanaşmasının göstəricisidir:
– Uşaq hekayələri: “Ağsaçlı qızın hekayəsi”, “Bir dəstə nərgiz” — burada saf uşaq baxışı, həyatın ilk sınaqları, təmizlik və qayğıkeşlik hissləri əks olunur. Uşaqlığın poetik təsviri oxucunu kövrəldir və dərin nostalji hissi oyadır.
– Qürbət hekayələri: “Cehiz”, “İki əsgər”, “Tanışlıq”, “Ana ürəyi” — vətəndən uzaqlarda yaşanan duyğular, ayrılıqların içindəki sevgi, ana həssaslığı, yad diyarda yaşanmış səhnələr yazıçının qəlbindən süzülərək xalqın birgə taleyini əks etdirir.
– Müharibə hekayələri:
“Sözsüz mahnı”, “Ana dəyanəti”, “İtki”, “Son məktub” — müharibənin sərtliyi, ana fəryadı, qəlbin parçalanması bu hekayələrdə incə və təsiredici dillə əks olunub. Bu yazılar oxucunu təkcə düşündürmür, həm də sarsıdır.
– Füzuli haqqında hekayələr:
Ədibin klassik irsə olan hörmətini və böyük mütəfəkkirlərə bağlılığını burada görmək olar — Füzuli obrazı bir ideya simvolu kimi təqdim edilir.
Bu hekayələrin hər biri Əlibala Hacızadənin öz müşahidələrinə söykənir. O, şahidi olduğu hadisələri sadəcə informativ təqdim etmir — onları ürəklə yazır, hisslərlə toxuyur, bədii şəkildə dilə gətirir. Hər hekayə bir düşüncə toxumu, bir ovqat izidir.
Povestlərdə düşündürücü məqamlar yazıçının külliyyatının birinci cildində dörd önəmli povest yer alıb: “Unutmaq olmur”, “Məhəbbət olmayan evdə”, “Piyada adam”, “Atamın gəlini”. Bu əsərlərdə:
– “Unutmaq olmur” — yaddaşın, keçmişin izlərini silməyin mümkün olmaması üzərində qurulmuş, insan ömrünə dərin mənalar qatan bir əsərdir.
– “Məhəbbət olmayan evdə” — ailə mühitində sevgi yoxluğu, mənəvi boşluq və daxili sarsıntılarla bağlı oxucunu düşündürən bir psixoloji təhlildir.
– “Piyada adam” — adi görünən bir insanın həyat yolunun fəlsəfi dərinlikləri açılır, sadəliklə birlikdə çətinlik və iradə ön plana çıxır.
– “Atamın gəlini” — ailə içi münasibətlərdəki ziddiyyətlər, müasir və klassik dəyərlərin toqquşması bədii dillə təqdim olunur.
Bu povestlər bir sadə süjetlə oxucuya müraciət etmir — onların arxasında sosial, psixoloji və mənəvi suallar dayanır. Əlibala Hacızadə bu əsərlərdə insanın ruhunu açır, yaşamın çətinliklərini, qəlbin həsrətini, ailənin dəyərlərini analiz edir.
“Mən sözlərimin içində yaşayıram…” — bu cümlə Əlibala Hacızadənin ruhunun harada və necə yaşadığını göstərən ən təsirli ifadədir. O, kağız üzərində doğulur, misralarda nəfəs alır, cümlələrin arasında yaşamağa davam edirdi. Onun qələmindən çıxan hər bir söz, oxucunun ruhuna toxunan bir nəfəs, bir sığal idi.
“Səni niyə hamı çox istəyir?” sualına verdiyi cavab isə insaniliyin və mənəviyyatın zirvəsinə işarə edir:
“Çünki mən bütün insanları, şirin hamınızı ülvi, təmənnasız bir məhəbbətlə sevirəm. Çünki mən sevənlə sevmişəm, ölənlə ölmüşəm, ac qalanla ac, susuz qalanla susuz qalmışam… Yazılmış bir qanun var: Sevməsən, sevilməzsən…”
Bu sözlərdə yazıçı özü bir obraz olur — xalqın içində, qürbətdə, savaşda, səssiz dərdlərdə bir yol yoldaşı, bir yoldaş, bir qardaş… Onun bu universal empati bacarığı ona oxucu sevgisinin ən uca formasını gətirmişdi — sevgi ilə qəbul olunmaq.
Bu misraları Nahid Hacızadə də bir ön söz yazarı kimi dərindən duyub:
“… Dost sevgisi ilə deyə bilərəm ki, Əlibala Hacızadə Məmməd Səid Ordubadidən sonra ən gur oxunan və ən yüksək tirajla çap olunan sənətkarlarımızdan biridir…”
Bu ifadə təkcə statistik məlumat deyil, həm də bir sənətkarın oxucu ilə qurduğu bağın gücünə verilən qiymətdir. Əlibala Hacızadə oxucu üçün yazmırdı — oxucunun içindən yazırdı. Bəlkə də elə buna görə o, hər kəsin sevimlisi idi.
Yazıçının bu səmimi etirafı isə sözün ülviyyətini maddi ehtişama üstün tutan bir ruhun təzahürüdür:
“Dünya malı, sərvəti, fəxri adlar, mükafatlar həsrəti ilə yaşamamışam. Mənim üçün ən böyük fəxri ad — yazıçı, ən böyük mükafat — oxucularımın mənə bəslədiyi məhəbbətdi və bununla həmişə fəxr etmişəm…”
Bu sətirlərdə Əlibalanın həyat fəlsəfəsi özünü göstərir — karyera deyil, kübarlıq deyil, sadə, təmənnasız yazıçı varlığı. Onun üçün yazmaq təkcə peşə deyildi — nəfəs idi, dua idi, ürəyin danışığı idi.
Bu cür səmimi etiraflar, xalqla birgə yaşanan ədəbi talelər, yazıçı və oxucu arasında qurulan saf, təmənnasız bağ — Əlibala Hacızadənin irsini zamana qarşı davamlı edən əsas səbəblərdəndir.
Müəllif:Fuad BİLƏSUVARLI, AYB və AJB üzvü, Prezident mükafatçısı, Həsən bəy Zərdabi mükafatçısı
Mənbə: Azərbaycan.media