PULUN vicdan sayıldığı cəmiyyətdə heç kimə ağır vəziyyətini bildirmə, yoxsa ən yaxın dostun da səndən üz döndərər.
Mark Tven
İnsan həyatının ən zərif və dəyərli duyğularından biri etibarla yoğrulmuş dostluqdur — iki ruhun bir-birinə güvənlə söykəndiyi, sükutun içində belə anlaşdığı bir bağ. Bu bağ, zamanın sərt sınaqlarında sınmayan, varlığın dərinliklərindən doğan bir işıqdır. Lakin Mark Tvenin kəlamı bizə acı bir həqiqəti xatırladır: əgər bir cəmiyyətin vicdanı pulun miqyası ilə ölçülürsə, o zaman ən yaxın bildiyin insan belə, sənin çətin anında səssizcə uzaqlaşa bilər. Bu, yalnız dostluğun dəyərini yada salmaqla kifayətlənmir; bu sözlər həm də cəmiyyətin mənəvi simasını, insan təbiətinin kölgəli tərəflərini, bəzən isə ruhun dərin çatlarını üzə çıxarır.
Çünki pulun hökm sürdüyü yerdə duyğular da ticarətə çevrilir, səmimiyyət isə qiymət etiketi daşıyır. Etibar, artıq bir müqavilə kimi imzalanır, dostluq isə fayda ilə ölçülür. Belə bir dünyada insanın ruhu daralır, qəlbin səsi boğulur, və sadiqlik yalnız xatirələrdə yaşayır. Bu reallıq bizi düşündürməyə vadar edir: əsl dostluq nədir, və onu qorumaq üçün hansı mənəvi sərhədləri keçməliyik?
Bu aforizm bizə ibrət verir: insanın həqiqi dostunu tanımaq üçün çətinliklər bəzən labüddür. Fırtına əsdikdə, kimlərin sığınacaq, kimlərin isə uzaqlaşan kölgə olduğunu görmək mümkündür. Amma bu tanıma mərhələsi eyni zamanda bir xəbərdarlıqdır — çətinliklərini paylaşarkən seçici ol, çünki hər qəlbin yük daşıma gücü eyni deyil. Hər kəsin vicdanı eyni dərəcədə möhkəm, dostluğu eyni dərəcədə sadiq olmur. Bəziləri yalnız günəşli havada yanındadır, bəziləri isə yağışda səssizcə çətirini sənə uzadar.
Bu reallıq bizi daha ayıq, daha dərin düşünməyə vadar edir: dostluq sadəcə bir hiss deyil, bir sınaqdır. Və bu sınaqdan keçənlər — ruhunun həqiqi yoldaşlarıdır.
Fəlsəfi baxımdan, bu sözlər insan təbiətinə dair kəskin və sarsıdıcı bir müşahidədir — sanki ruhun aynasına tutulmuş bir işıq, kölgələri daha da aydın göstərir. İnsanlar vicdansızlığın və maddi marağın girdabında çox vaxt başqalarının ağrısını hiss etməyi unudurlar; empati, mənfəətin səsi altında boğulur, qəlbin titrəyişi isə susdurulur. Belə bir cəmiyyətdə, pulun və mənfəətin ölçüsü ilə dəyərləndikdə, hətta ən təmkinli, ən həssas insanlar belə münasibətlərini ölçüb-biçməyə başlayır — sanki duyğular da qiymət cədvəlinə yazılır, sadiqlik isə bazar şərtləri ilə tənzimlənir.
Bu, insan ruhunun sərt və sarsıdıcı bir imtahanıdır — vicdanın, mənəviyyatın, dostluğun və əsl insanlığın sınağı. Bu sınaqda bəziləri öz ruhunu qoruyur, bəziləri isə onu ticarətə verir. Hər bir seçim, insanın daxili məbədi ilə olan münasibətini üzə çıxarır. Bu məbəd ya sükutla çökməyə başlayır, ya da sınaqların içində daha da möhkəmlənir. Çünki əsl insanlıq, yalnız rahatlıqda deyil, çətinlikdə də özünü göstərir — və bu çətinliklər, ruhun həqiqi formasını cilalayır.
Mark Tvenin aforizmi bizə təkcə bir fikir deyil, bir həyat dərsi verir — əsl dostluq yalnız günəşli günlərin yoldaşı deyil, fırtınalı gecələrin də sığınacağıdır. Çətin və qaranlıq anlarda dostluq öz mahiyyətini açır; sükutun içində səni anlayan, heç bir fayda gözləmədən yanında olan insan, əsl dostun simasıdır. Bu mərhələ, insanın həm ağılına, həm də ürəyinə müraciət edir — çünki dostunu sınamaq, təkcə müşahidə deyil, həm də daxili bir dinləmə aktıdır. Ürəyin səsini eşitmək, onun kimə doğru titrədiyini hiss etmək, sınağın özüdür.
Pulun və maddi maraqların vicdanı necə əvəzlədiyini gördükdə, insan öz daxili sərhədlərini qorumağı öyrənir — çünki bu sərhədlər, ruhun toxunulmaz bölgələridir. Bu bölgələrə hər kəsin girişi olmamalıdır; çünki hər baxış səmimi deyil, hər yaxınlıq şəfa gətirmir. İnsan zamanla anlayır ki, dostluq bir seçimdir, bir müqəddəs icazədir — və bu icazə yalnız sınaqlardan keçənlərə verilməlidir.
Bu aforizm bizi həm ayıldır, həm də qoruyur: çətinliklər, dostluğun maskasını çıxarır, və insan bu maskasız simalarla qarşılaşdıqda, öz ruhunun sərhədlərini daha möhkəm çəkməyi öyrənir. Çünki əsl dostluq, sınaqdan keçmiş bir mərasimdir — və bu mərasimdə iştirak edənlər, insanın ruh tarixində iz buraxır.
Bu kəlam bizə təkcə tərbiyəvi bir dərs vermir — o, ruhun qapısını döyən dərin bir fəlsəfi sual da qoyur: “Dostluq və vicdan nə qədər pul ilə sınanır?” Bu sual, sanki zamanın içində səslənən bir çağırışdır — insanın öz mənəvi sərhədlərini tanıması, onları qoruması və sınanmaya qarşı möhkəm dayanması üçün bir dəvətdir. Dünyanın maddi ölçüləri artdıqca, qiymətlər yüksəldikcə, alqı-satqı dili duyğulara da sirayət etdikcə, insanın daxili dəyərlərinə sahib çıxması daha da mühüm, daha da təcili olur.
Çünki əsl dostluq və vicdan — nə alınır, nə satılır. Onlar nə bazarda var, nə də müqavilədə yazılır. Bu dəyərlər, hər bir insanın ruhunda qoruması gərəkən sükutlu xəzinələrdir — zamanla paslanmayan, çətinliklərlə sınmayan, sadiqliklə parlayan mənəvi miraslardır. Onlar, insanın içindəki məbədin sütunlarıdır; bu sütunlar çökərsə, ruhun özü də dağılır. Pul bu məbədi ala bilməz, çünki onun dili bu dəyərləri anlamaz.
Bu səbəbdən, hər bir insan öz içində bir keşikçi olmalıdır — vicdanının qapısını qoruyan, dostluğunun mənəvi toxumasını yırtmağa çalışan qüvvələrə qarşı ayıq olan bir keşikçi. Bu keşikçilik, sadəcə bir davranış deyil; bu, bir mərasimdir — insanlığın qorunması mərasimi.
Pulun hökm sürdüyü dünyada insanlar çox vaxt yalnız öz mənfəətlərinə görə hərəkət edir. Hətta ən yaxın ünsiyyətlər belə sınağa çəkilir; bir zamanlar “dost” dediyimiz insanlar, çətin anlarda bizi tək buraxa bilər. Bu aforizm bizə ibrət verir: çətin anlarda insanın həqiqi dostunu tanımaq mümkündür, amma eyni zamanda diqqətli olmaq, çətinliklərini paylaşarkən seçici davranmaq lazımdır. Hər kəsin vicdanı və dostluğu eyni dərəcədə möhkəm deyil.
Bəzən elə anlar olur ki, bir fincan çay içdiyin, bir ömür sirrini bölüşdüyün adam, sənin ağrını görməməzliyə vurur. Və sən anlayırsan: dostluq sadəcə keçmiş xatirələrin deyil, indiki möhkəmliyin sınağıdır. İnsanlar çətinlik qarşısında ya səninlə birgə əyilir, ya da səni tərk edib öz rahatlığını seçirlər. Bu zaman ortaya çıxan boşluq, təkcə bir insanın yoxluğu deyil — bir inamın, bir ümidin sarsılmasıdır.
Bu səbəbdən, dostluq anlayışı yalnız paylaşmaqla deyil, daşımaqla ölçülür. Həqiqi dost, sənin yükünü bölüşməkdən çəkinməz; o, səninlə birlikdə susar, birlikdə dözər, birlikdə dirənər. Amma bu cür dostluq nadir tapıntıdır — onu qorumaq, ona layiq olmaq, onu tanımaq bir sənətdir. Və bu sənət, insanın daxili zənginliyindən, vicdanının dərinliyindən doğur.
Unutmaq olmaz: hər kəs sənin ağrını daşımağa hazır deyil. Bəziləri sadəcə günəşli günlərin yol yoldaşıdır. Ona görə də, çətinliklərini paylaşarkən seçici olmaq, özünü qorumaq, ruhunu ucuz etibarla zədələməmək vacibdir. Dostluq, sınaqdan keçməyən bir duyğu deyil — o, sınaqla möhkəmlənən, ya da sınaqda itib gedən bir dəyərdir.
Əgər insan özünü və yaxınlarını bu dəyərlərin fövqündə saxlaya bilirsə — yəni vicdanı mənfəətdən, dostluğu faydadan üstün tutursa — o zaman o, yalnız cəmiyyətin sərt qanunlarını deyil, həm də həyatın ən çətin sınaqlarını aşmağa hazırdır. Belə bir insan, zamanın sərt küləklərinə qarşı ruhunu bir qalaya çevirir; o, maddi dünyanın sarsıdıcı təzyiqləri qarşısında əyilməyən bir mənəviyyat sütunu kimi dayanır.
Pulun hökm sürdüyü dünyada vicdan və dostluq ən qiymətli sərmayəyə çevrilir — nə bankda saxlanılır, nə də bazarda satılır. Bu sərmayə insanın ruhunu qoruyur, şərəfini yaşadır, və həyatın həqiqi mənasını özündə daşıyır. Onlar, zamanın içində solmayan, dəyişməyən, əbədi qalan simvollardır — sanki ruhun içində yanan bir çıraq, qaranlıqda yol göstərən bir işıq.
Bu dəyərlər, insanın daxili məbədində qorunan müqəddəs əmanətlərdir. Onlar yalnız şəxsi deyil, həm də ictimai bir dirəniş formasıdır — mənəviyyatın kapitalizmin sükutuna qarşı səssiz üsyanı. Belə insanlar, cəmiyyətin ruhunu yenidən yoğurmaq gücünə malikdir; onlar, sınaqlardan keçərək başqalarına da yol göstərən mənəvi bələdçilərə çevrilirlər.
Hər birimiz üçün dərs açıqdır — həyatın səhnəsində maddi sərvət artdıqca, insanın daxili zənginliyi də onu qoruyacaqsa, o zaman bu zənginlik sadəcə var-dövlət deyil, ruhun toxunulmaz sərvətidir. Pul, əlbəttə, çox şeyi ala bilər: evləri, avtomobilləri, şöhrəti, hətta saxta gülümsəmələri. Amma onun gücü bir yerə qədərdir. O, nə əsl dostluğu satın ala bilər, nə vicdanın səsini susdura bilər, nə də insanlığın içində yanan işığı söndürə bilər. Bu işıq — səmimiyyətin, mərhəmətin, sədaqətin və mənəvi bütövlüyün işığıdır.
Əsl dostluq, pulun ala bilmədiyi bir müqəddəs bağdır; o, çətinlikdə sınanır, səssizlikdə böyüyür, və heç bir sərmayə ilə əvəz olunmur. Vicdan isə insanın içindəki görünməz kompasdır — onu itirən, yolunu da itirir. İnsanlıq isə bir sərvət deyil, bir mirasdır; onu qoruyanlar, zamanın sınaqlarından şərəflə çıxır, onu satanlar isə öz ruhlarının boşluğunda itib-batır.
Bu dərs, hər birimizin gündəlik seçimlərində gizlidir: biz nəyi qoruyuruq, nəyi satırıq, və nəyi yaşadırıq? Maddi zənginliklə yanaşı, mənəvi zənginliyi də artırmaq — əsl həyatın sənətidir.
Bu sınaqlı dünyada insanın ruhu, vicdanı və dostluğu daim imtahana çəkilir. Maddi sərvət artdıqca, mənəvi zənginlik ya qorunur, ya da itirilir. Pulun ala bilmədiyi şeylər — əsl dostluq, vicdan və insanlığın işığı — bu həyatın ən qiymətli sərvətləridir. Lakin bu sərvətləri qorumaq, hər kəsin bacardığı bir sənət deyil. Çünki bu sənət, ruhun dərinliyində yonulan bir mərasimdir.
Necə ki, şeirlərimin birində demişəm:
Qalırsan
Nəyə əl atırsan quruya çıxır,
Hər şeyin sonucu paraya çıxır.
Bilmirsən ki, yolun haraya çıxır —
Getdiyin yerlərdə azıb qalırsan.
Nizam-intizamla qurduğun işi,
Bənnatək daşlara yonduğun işi,
Elə təzə başa vurduğun işi
Özün öz əlinlə pozub qalırsan.
Baş aça bilmirsən bəzən özündən,
Çoxu rişxənd edir, baxaraq gendən.
Elə bezikirsən ömürdən-gündən
Özün öz qəbrini qazıb qalırsan.
Fuad, bədxahların uyma felinə,
Salma öz eşqini elin dilinə.
Deyirlər, yetmirsən yarın əlinə —
Şəklini divardan asıb qalırsan?!
Sözardı:
Bu yazı, yalnız bir düşüncənin ifadəsi deyil — bir ruhun çağırışıdır. Hər misra, hər fikir, insanlığın sınaqlarından keçmiş bir vicdanın izidir. Dostluq, etibar, vicdan və mənəviyyat — bunlar sadəcə anlayışlar deyil, insanın içində qurduğu görünməz məbəddir. Bu məbəd, zamanın sərt küləklərində sınar, amma əgər sevgi ilə yoğrulub, səmimiyyətlə qorunarsa, heç bir sərvət onu ala bilməz.
“Qalırsan” — bu söz bir hal deyil, bir mərhələdir. İnsan bəzən ruhunun labirintində itir, bəzən öz əli ilə qurduqlarını dağıdır, bəzən isə eşqini divarlara asır. Amma bu qalanlar əslində qalxanların başlanğıcıdır, çünki ruhun sınması onun yenidən doğulması üçün bir mərasimdir.
Bu yazı, bir çağırışdır: öz vicdanına dön, dostluğunu sınaqlardan keçir, və insanlığın işığını pulun kölgəsindən qurtar. Hər birimiz bu mərasimin iştirakçısıyıq — ya ruhumuzu satırıq, ya da onu qoruyuruq.
Nə çətin zamana düşmüsən, bala
Köməklik etmədi boş-boş danışdı,
Nə quru danışdı, nə yaş danışdı.
Amma söhbətində çox çaş danışdı,
Nə çətin zamana düşmüsən, bala.
Yetimə çox olur gəl-gəl deyən kəs,
Yalandan boşuna özün öyən kəs.
Sənintək qapımı çoxdu döyən kəs,
Nə çətin zamana düşmüsən, bala.
Mənim də sözümə qulaq asan yox,
İtibdi dəyəri, indi insan yox.
Pulun yoxdusa da şöhrət, ad-san yox,
Nə çətin zamana düşmüsən, bala.
İnsanlıq əllərdən düşərək itdi,
Yaxşılar dünyadan bir-bir köç etdi.
Yaxşılıq etmək də onlarla getdi,
Nə çətin zamana düşmüsən, bala.
AYB və AJB üzvü, Prezident və
Həsən bəy Zərdabi mükafatçısı
Mənbə: Azərbaycan.media