ƏDALƏT – ƏXLAQIN ƏN ALİ PİLLƏSİDİR

  İnsan cəmiyyətinin əsası, bəşəriyyətin bütün mənəvi dayaqları üzərində qurulduğu sütunlardan biri ədalətdir. Ədalət elə bir anlayışdır ki, onun olmadığı yerdə nə qanun işləyir, nə vicdan danışır, nə də əxlaq yaşayır. O, sadəcə bir hüquqi prinsip deyil, həm də mənəviyyatın, insanlıq ləyaqətinin, həqiqətin və sədaqətin mərkəz nöqtəsidir. Əxlaq – insanın iç dünyasının, davranışının, düşüncəsinin ölçüsüdürsə, ədalət bu ölçülərin ən təmiz, ən saf və ən ilahi tərəzisidir. Ədalət olmadan əxlaq yalnız zahiri görünüşə çevrilir, formal qayda olur, lakin mənəvi dəyərini itirir. Çünki ədalət əxlaqın ruhudur, onun nəfəsidir, onun vicdanla birləşən mənəvi qanıdır.

   Ədalət dedikdə yalnız məhkəmə zalında hökm çıxarmaq nəzərdə tutulmur. Hər bir insan öz həyatında, gündəlik davranışlarında, münasibətlərində ədalət prinsipinə sadiq qalmalıdır. Ata övladına, müəllim şagirdinə, rəhbər əməkdaşına, dost dostuna, insan təbiətə qarşı ədalətli olmalıdır. Ədalət yalnız hüquqla deyil, həm də hisslə, empati ilə, səmimiyyətlə ölçülür. Ədalətli olmaq demək – özünü başqasının yerinə qoya bilmək, onun acısını, sevincini, haqsızlığını duya bilməkdir. Əxlaqlı insanın ən böyük silahı da, ən parlaq gücü də ədalətli düşüncədir. Ədalət insanı səviyyələndirir, onu digərlərindən fərqləndirir, çünki o, bəşəri duyğuların ən saf formasıdır.

   Tarix göstərir ki, ədalət prinsipi üzərində qurulan cəmiyyətlər möhkəm, dayanıqlı və inkişaf etmiş olur. Ədalətsiz sistemlər isə gec-tez öz içlərində çökür, çünki zülm və haqsızlıq nə qədər gizlədilsə də, onun alt qatında yığılan narazılıq bir gün mütləq püskürür. Ədalət – ictimai nizamın bərqərar olmasının, xalqın rifah və etimadının, dövlətin sabitliyinin təməlidir. Hər bir qanunun, hər bir qərarın, hər bir davranışın arxasında ədalət dayanmalıdır. Əks halda, qanun sərt, amma vicdansız bir mexanizmə çevrilər. Məhz bu səbəbdəndir ki, böyük mütəfəkkirlər “ədalət vicdanın qanunudur” deyiblər.

   Dünyanın dahi filosofları və düşünürləri ədaləti insan təbiətinin və cəmiyyətin mərkəzi prinsipi kimi qiymətləndiriblər. Aristotel deyirdi ki, ədalət bütün əxlaqi və siyasi dəyərlərin əsasını təşkil edir. O, həm fərdi həyatın, həm də dövlətin sabitliyinin təminatıdır. Platon isə “Ədalət insan ruhunun harmoniyasıdır” fikrini irəli sürərək göstərirdi ki, əgər hər bir hiss öz yerindədirsə, onda insan və cəmiyyət ədalətli olur. İmam Qədbər və İbn Sina kimi mütəfəkkirlər də ədaləti həm insana, həm də Allahla olan münasibətə bağlamış, onu kamilliyin və mənəvi yüksəlişin ölçüsü saymışlar. Confucius isə ədaləti sosial münasibətlərdə etik davranışın əsas prinsipi kimi görmüşdür: “Ədalət olmadan sevgi yalnız zəiflikdir, mərhəmət isə təsadüfən olur.”

   Ədalətin bir başqa önəmli tərəfi onun intizam və vicdanla sıx bağlı olmasıdır. İnsan yalnız qanuna tabe olmaqla ədalətli ola bilməz. Onun vicdanı, düşüncəsi və dərin mənəvi hissləri də ədalətin tərəfdarı olmalıdır. Ədalətli insan heç vaxt başqasının haqqını tapdamaz, başqasına zülm etməz, hətta öz mənfəəti üçün də haqsızlığa yol verməz. Hərəkətlərində ədalət hissi onu başqalarına nümunə edir, cəmiyyətdə etimad yaradır və insanın mənəvi ölçüsünü yüksəldir.

   Əxlaqın yüksək pilləsinə qalxmaq üçün insan əvvəlcə öz nəfsinə ədalətli olmalıdır. İnsan ədaləti öz daxilindən başlatmasa, başqalarına qarşı onu tətbiq edə bilməz. Öz səhvini etiraf etmək, başqasının haqqını tapdamamaq, başqasının uğuruna paxıllıq etməmək, ehtiyacı olanla bölüşmək – bütün bunlar ədalətin daxili formalarıdır. Ədalət həm də məsuliyyətdir – insanın öz hərəkətinə, sözünə, qərarına və düşüncəsinə cavabdehlik hissidir. Ədalətli insan heç vaxt nə zalım olur, nə də zülmə boyun əyir; o, haqqın tərəfində dayanır, hətta tək qalsa belə.

  Ədalətin bir başqa yönü də sevgidir. Sevgisiz ədalət sərtlik doğurar, ədalətsiz sevgi isə korluq gətirər. Əxlaqın kamilliyi məhz bu iki qüvvənin tarazlığında öz əksini tapır. Ədalətli insan başqasını sevdiyi üçün haqlı olanı qoruyur, sevdiyi üçün vicdanla davranır, sevdiyi üçün zalıma boyun əymir. Ədalət həm ağılın işığı, həm qəlbin istiliyidir.

  Tarixin və filosofların göstərdiyi kimi, ədalət həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə bəşəriyyətin davamlılığını təmin edən əsas prinsiplərdən biridir. Mahatma Gandhi ədaləti güc və zorakılıq olmadan həqiqətin müdafiəsi kimi qiymətləndirərək, “Həqiqət və ədalət bir-birindən ayrılmazdır” deyirdi. Martin Luther King isə “Ədalət olmadan sülh mümkün deyil” fikri ilə göstərirdi ki, sosial və bəşəri ədalət olmadan insanlıq irəliləyə bilməz. Bu böyük dühaların fikirləri göstərir ki, ədalət yalnız fərdi dəyər deyil, həm də kollektiv mənəviyyatın və dünyanın istiqamətverici prinsipidir.

 Ədalət əxlaqın ən ali pilləsidir, çünki o, bütün mənəvi dəyərlərin tənzimləyicisi, bütün vicdan səs­lərinin yönəldiyi son nöqtədir. Ədalət olmadan əxlaq mənasız, əxlaq olmadan isə ədalət soyuq və cansızdır. Hər bir insanın, hər bir xalqın, hər bir dövlətin yüksəlişi məhz bu iki ali anlayışın vəhdətindən keçir. Ədalət – insanlığın sütunudur, əxlaq isə onun ruhu. Kimin qəlbində ədalət var, onun həyatında nur var, sükun var, həqiqət var. Ədalət – insanı insan edən, bəşəriyyəti birləşdirən və dünyanı yaşadan ən uca dəyərdir. Dahi düşünürlərin bizə miras qoyduğu fikirlərə sadiq qalmaqla, biz yalnız öz vicdanımızı deyil, bütöv cəmiyyətimizi də kamilliyə yaxınlaşdıra bilərik.