“Sağ koridor”u seçmişdim.
“Sol koridor”a gəlib bir qadın oturdu…
Monitorlar heç kimdə çalışmadı.
THY-nin bələdçiləri təəssüflərini bildirdilər.
Qulaqlıqları taxıb Spotify-da bir özbək “playlist”i açdım…
Airbus yolun yarısını qət etmişdi.
Təxminən 10-12 parça dinləmişdim ki, Yulduz Usmanova “Seni osmonimqa olib ketaman” (Səni alıb cənnətimə aparacəm) mahnısını oxumağa başladı. Uçuşun başından dinlədiyim parçalarda “Oy” (Ay), “Yulduz yog’ilishi” (Ulduz yağışı), “Kehkashon” (Kəhkəşan), “Somon yo’li” (Samanyolu), “Osmon” (Asiman, Cənnət), “Samo” (Səma), “Sayyora” (Planet) kimi kosmosla, göylər və səmalarla bağlı çox söz olması diqqətimi çəkdi.
“Nə üçün özbək mahnılarında, yəni şeirlərində kosmos, göy, asiman kimi astronomiyaya aid sözlər belə çoxdurlar?” deyə düşündüm…
Biz Özbəkistanı və özbək xalqını yaxşı tanımırıq.
Özbəklər qədim sivilizasiyaların beşiyində formalaşmış, zəngin mədəniyyətə və böyük elmi irsə sahib bir xalqdır. Bu torpaqlar minilliklər boyu İpək yolunun mərkəzlərindən biri kimi yalnız ticarətin deyil, həm də elm və mədəniyyətin böyük qovşağı olmuşlar. Səmərqənd, Buxara, Xivə və Tirmiz qədim dövrlərdən bəri bu böyük coğrafiyanın ən önəmli şəhərləri kimi tanınıblar.
Bu diyarın yetişdirdiyi alimlər əsərləri ilə Bəşəriyyətin inkişafına yön vermişlər.
Əbu Əli ibn Sina (Avisenna), Əl-Buxari, Əl-Xarəzmi, Əl-Biruni, Əl-Fərqani Elm tarixində önəmli yer tuturlar. Onların əsərləri yüzilliklər boyu yalnız Şərqdə deyil, həm də Avropada öyrənilmiş, İntibah dövrünün intellektual inkişafına güclü təsir etmişlər. Bu elmi işlər müasir riyaziyyat, tibb, fəlsəfə və astronomiyanın təməl daşları sayılırlar.
Özbək xalqı yalnız elmdə deyil, həm də memarlıqda, musiqidə, ədəbiyyatda möhtəşəm izlər buraxıb. Səmərqənddəki Registan kompleksi, Buxaradakı Po-i-Kalyan ansamblı, Xivənin İçan qalası bu mədəniyyətin parlaq nümunələrindəndir. Nəvai kimi şairlər özbək ədəbiyyatının ən gözəl nümunələrini yaradaraq türkdilli xalqların mədəni kimliyini möhkəmləndiriblər. Bu zəngin miras göstərir ki, özbək xalqı tarixin gedişatını dəyişdirəcək qədər böyük intellektual və yaradıcı gücə sahib olub:
Məhəmməd Xarezmi cəbrin əsasını qoymuş, Əbu Reyhan Biruni astronomiya və kosmologiya sahəsində böyük alim, Mirzə Ulugbəy XV əsrdə Səmərqənddəki məşhur rəsədxananı tikdirən hökmdar və alim, onun tələbəsi olmuş Əli Qüşçu isə riyaziyyatçı və astronom idilər. O dövrdə dünyanın ən qabaqcıl astronomiya mərkəzi Ulugbəyin rəsədxanası idi. Onun hazırladığı ulduz kataloqu yüzilliklər boyu Qərb dünyasında da istifadə edilib.
Ulugbəy rəsədxanası o dövrdə bir elm mərkəzi idi. Ola bilər ki, şairlər bu elmi irsdən dolayısı ilə ruhlanıblar, “Ulduzların Kataloqu”, göyün xəritəsi, astronomik bilinməzliklər kimi mövzular şeirlərə daxil olub.
Və təyyarədə düşündüm ki, belə bir mühitdə yaşayan xalqın şüurunda da göy, səma, ulduz, kəhkəşan obrazlarından başqa nə yarana bilər ki. Bu obrazlar özbəklərdə yalnız romantik yox, həm də elm, bilik və tərəqqi simvolu kimi yaşamış, poeziyaya və kollektiv təfəkkürə təsir etmişdir. “Osmon”, “falak”, “yulduz” kimi sözlər dini-fəlsəfi, həm də elmi kontekstdə işlədildiyi üçün onlar ədəbiyyata da rahat keçmişlər.
Bir sözlə özbək şairlərin göyləri insan taleyinə bağlaması həm klassik Şərq poeziyasının təsiri, həm də astronomik kəşflərinin xalq arasında dolaşan izləri ilə bağlıdır. Və bu elmi miras özbək xalqının poeziyası və mahnılarında davam etmişdir.
Özbək ədəbiyyatı, xüsusilə də klassik poeziya (Nəvai, Babur, Füzuli ilə ortaq xətt) farsdilli ədəbiyyatın təsirini güclü şəkildə hiss edib. Klassik şeirlərdə “asiman”, “falak”, “kəhkəşan”, “səma” kimi sözlər sevgi, tale, ümid, fəlsəfə mövzularının əsas metaforaları olublar. Bu sözlərdə həm ilahilik, həm də sonsuzluğun romantizmi var. Müasir özbək şairləri və bəstəkarları da bu ənənədən çox qidalanırlar.
Bəli, bu ənənə çox güman ki, Ulugbəy və onun kimi alimlərin yaratdığı elm atmosferi ilə bağlıdır. Rəsədxanalar, astronomiya və kosmos haqqında biliklər o qədər möhkəm mədəni təməl atıb ki, yüz illər sonra da mahnı və şeirlərin dilində “göy, ulduz, kəhkəşan” obrazları canlı qalır…
Boynumu uzadıb təyyarənin pəncərədən baxanda Xəzərin mavi suları göründü.
Bağların payız rəngləri, son baharın hüznü Bakı həsrətindən xəbər verirdi.
Təzə getmişdim Bakıdan, amma Bakı səndən getmir axı…
Darıxmaq da elə payız kimidir — içi üşüyən, amma qoxusu gözəl bir fəslin hekayəsidir…
Bir neçə dəqiqə sonra təyyarə hava limanın yağışlı pistinə təkər dəydirəcək.
Payız buludlarının arasından süzülən Günəş şüaları Bakı bağlarına təyyarənin içindən keçərək enir və nəm qumsallara hərarət aparırdı.
Spotify-da bir özbək sənətçi “Quyoş, quyoş” deyə oxuyurdu.
Koridor qonşuma tərəf dönüb “Özbəkcə quyoş nə deməkdir” deyə sordum.
Qadın gülümsəyərək “Özbek olduğumu nasıl anladınız” dedi türkcə.
Bilmədim nə cavab verim.
Təyyarədən çıxanda qadın arxasına dönüb “Quyoş Güneş demek” dedi…
***
Axşam evdə özbəklərin “osmon–yulduz–asiman” obrazlarının bolluğu haqda düşündüm.
Bəs bizdə necədir, bizim “səma–ulduz–kəhkəşan” obrazlarımız haqda nə bilirik?
Bizim poeziyada “səma, ulduz, kəhkəşan” daha çox romantik-fəlsəfi obraz kimi işlənib.
Yanılmıramsa Nizami və Füzuli ulduzları insanın taleyi və qisməti ilə bağlayıblar, obrazları ilahi qüvvə kimi təqdim ediblər.
XX əsrdə Səməd Vurğun, Bəxtiyar Vahabzadə və digərləri “ulduz”u daha çox azadlıq, ümid, ideal simvolu kimi işlədiblər.
“Ulduzların altında” şeirində Səməd Vurğun gəncliyin arzularını ulduzlarla bağlayır:
“Bizim gənclik arzuların qanadıdır,
Ulduzlara çatmaq onun muradıdır.”
Burada ulduz əlçatmaz ideal, həm də ümid rəmzidir…
“Azərbaycan” şeirindən bir parça:
“Ulduz kimi parlaqdır bu dağların başı,
Səninlə öyünür cahanın yaddaşı.”
Dahi şairimiz burada ulduzu Vətənin ucalığı və əbədiliyi ilə eyniləşdirir.
Bəxtiyar Vahabzadədə ulduz daha çox azadlıq və milli kimliklə bağlı işlədilir. Onun məşhur “Gülüstan” poemasında belə bir yer tapdım:
“Bir ulduza bənzəyirdi arzularım,
Çatmaq istədim, qırıldı qollarım”.
Burada ulduz azadlıq arzusunun əlçatmazlığıdır.
“Azadlıq” şeirində isə ulduz bir ümid işığı kimi çəkilir:
“Gecələrin qaranlığında yolçunun ümididir ulduz…”
“Ana dili” şeirində isə böyük şairimiz ulduzu milli kimliyin və dilimizin simvolu kimi verir:
“Ana dilim – ulduzumdur, göyümün işığıdır,
Yurdumun nəfəsi, ruhumun qidasıdır.”
Yazını bitirib balkona çıxdım.
Sərin Bakı gecəsi idi.
Günorta başlayan yağış durmamışdı.
Göyüzünə baxdım.
“Samo”da nə “Oy” vardı, nə də bir “yulduz”…
Mənbə: Azərbaycan.media